Một con tàu bị lật trong giông lốc có thể cướp đi sinh mạng chỉ trong vài phút. Nhưng những gì ở lại — trong tâm trí người sống sót, trong ký ức trẻ nhỏ mất cha mẹ, trong mắt người chứng kiến — lại có thể dai dẳng suốt đời. Vụ lật tàu Vịnh Xanh 58 trên vịnh Hạ Long chiều 19/7 không chỉ là một thảm họa hàng hải. Nó là hồi chuông cảnh tỉnh về những vết thương không nhìn thấy được, những cơn sang chấn tâm lý lặng lẽ đang len lỏi vào từng gia đình, từng góc xã hội.
Khi thiên tai qua đi, người ta thường đếm số thi thể, tính toán thiệt hại vật chất. Nhưng có một loại mất mát không dễ đo đếm: mất mát niềm tin, cảm xúc và sự an toàn nội tâm. Bài viết này không chỉ kể lại những nỗi đau ấy, mà còn phân tích chúng – để từ đó đi tìm một chiến lược hỗ trợ tinh thần bài bản, nhân văn và cấp thiết hơn bao giờ hết.
Thiên tai đi qua, tổn thương tâm lý mới bắt đầu
Vào chiều ngày 19/7, tàu du lịch Vịnh Xanh 58, đang chở theo 49 hành khách và thủy thủ đoàn trên vịnh Hạ Long (tỉnh Quảng Ninh), đã bất ngờ bị lật giữa cơn giông lốc dữ dội. Trong tích tắc, một chuyến du ngoạn mơ ước biến thành thảm họa kinh hoàng. Vụ việc gây ra thiệt hại nghiêm trọng về người, nhưng điều ít ai để ý hơn chính là những tổn thương tâm lý âm thầm, day dứt mà người sống sót sẽ mang theo suốt đời.
Những ánh mắt thất thần, những tiếng khóc nghẹn và sự im lặng đến rợn người tại hiện trường không chỉ là biểu hiện tức thời của cú sốc, mà còn là dấu hiệu cho thấy một chặng đường hồi phục tinh thần đầy khó khăn đang chờ đợi họ. Đây không đơn thuần là chuyện sinh tồn, mà là một trận chiến dai dẳng với ký ức, cảm xúc và nội tâm của chính mình.
Phản ứng tâm lý sau biến cố: Sụp đổ hoặc đóng băng cảm xúc
Khi con người đối mặt với thảm họa bất ngờ, phản ứng tâm lý thường rơi vào hai thái cực: hoặc là sụp đổ tinh thần hoàn toàn, không thể kiểm soát hành vi và cảm xúc; hoặc là đóng băng cảm xúc, tức là tê liệt tâm lý, không biểu hiện cảm xúc gì ra bên ngoài.
Cả hai trạng thái này đều nguy hiểm, bởi chúng tạo điều kiện cho các sang chấn tâm lý sâu sắc hình thành và tích tụ. Người sụp đổ có thể nhanh chóng rơi vào trạng thái hoảng loạn, còn người đóng băng cảm xúc sẽ âm thầm chịu đựng sự dày vò nội tâm mà không ai nhận ra. Nếu không được can thiệp và hỗ trợ tâm lý kịp thời, cả hai trạng thái đều có thể dẫn tới hậu quả lâu dài về sức khỏe tinh thần.
Cú sốc tâm lý và sang chấn kéo dài
Những tai nạn như sạt lở đất hay lật tàu thường xảy ra quá nhanh và quá đột ngột, đến mức não bộ con người không kịp phản ứng hay thích nghi. Khi một người đang ở trong trạng thái an toàn, thư giãn — như một chuyến du lịch — mà đột nhiên bị đẩy vào tình huống sống còn, tâm trí sẽ không thể xử lý kịp.
Kết quả là những cú sốc tinh thần cực mạnh được hình thành. Theo thời gian, nếu không được chữa lành, những cú sốc này sẽ dẫn đến các dạng rối loạn cảm xúc như trầm cảm, mất ngủ kéo dài, cảm giác tội lỗi khi sống sót, hoặc mất kiểm soát hành vi. Có người sẽ rơi vào trạng thái sợ hãi vô hình, ám ảnh với biển cả, giông tố hoặc chỉ đơn giản là hình ảnh chiếc tàu – nơi họ từng đối mặt với cái chết.
Quá trình phát triển sau sang chấn
Theo các chuyên gia tâm lý học, sau khi trải qua sự kiện chấn thương nghiêm trọng, con người thường đi qua ba giai đoạn phát triển tâm lý chính: tiếp nhận sự kiện, xử lý nhận thức, và tăng trưởng sau sang chấn.
Giai đoạn đầu là khi người ta tiếp nhận cú sốc — thường bằng những cảm xúc hỗn loạn như hoang mang, sợ hãi, hoặc không tin nổi điều đã xảy ra. Tiếp theo là quá trình xử lý nhận thức, nơi họ cố gắng tìm cách lý giải, đặt câu hỏi, và cảm nhận toàn bộ bi kịch đã trải qua. Nếu giai đoạn này diễn ra suôn sẻ, họ có thể bước sang giai đoạn tăng trưởng sau sang chấn, nơi con người học được cách sống chung với nỗi đau và biến nó thành động lực để vượt qua.
Tuy nhiên, nếu thiếu kỹ năng ứng phó hoặc không nhận được sự hỗ trợ tâm lý kịp thời, những tổn thương này sẽ không chỉ dừng lại ở một thời điểm — chúng sẽ trở thành vết hằn sâu trong tâm trí, tiếp tục ảnh hưởng đến chất lượng sống trong nhiều năm sau.
Tổn thương tâm lý sâu sắc ở trẻ nhỏ
Trong các thảm họa như lũ lụt, sạt lở đất hay lật tàu, trẻ em là những nạn nhân dễ bị tổn thương nhất — không chỉ bởi thể chất yếu ớt, mà còn vì tâm hồn non nớt chưa đủ khả năng tự bảo vệ và hồi phục sau mất mát. Những ký ức ám ảnh từ tuổi thơ có thể âm thầm hình thành các vết rạn nứt tâm lý, để rồi khi trưởng thành, chúng bùng phát thành những rối loạn cảm xúc, cảm giác bất an hoặc hội chứng sang chấn kéo dài.
Không giống như người lớn, trẻ em thường không thể diễn đạt trọn vẹn cảm xúc của mình. Chúng có thể im lặng, rút lui, hoặc biểu hiện qua hành vi bất thường như ác mộng, sợ hãi vô cớ, hoặc né tránh những tình huống gợi nhớ đến biến cố. Vì vậy, điều quan trọng không chỉ là giúp các em vượt qua về mặt vật chất, mà còn phải chủ động can thiệp về tinh thần, tránh để tổn thương âm ỉ kéo dài thành vết sẹo tâm lý suốt đời.
Mất mát trong thời thơ ấu và ký ức khó phai
Một trong những trường hợp đau lòng nhất trong vụ lật tàu ở Hạ Long là cậu bé 10 tuổi, mất cả cha lẫn mẹ chỉ trong một khoảnh khắc kinh hoàng. Điều duy nhất cậu còn nhớ là lời dặn của cha trước khi rơi xuống biển: “Hãy bám chắc và điều chỉnh nhịp thở đều.”
Dù sống sót, nhưng những lời cuối cùng ấy sẽ mãi là ký ức không thể xóa nhòa trong tâm trí em. Đó không chỉ là sự mất mát người thân, mà còn là sự mất mát nền tảng an toàn đầu đời — điều có thể gây ra cảm giác trống rỗng, hoài nghi về cuộc sống, và ám ảnh kéo dài khi trưởng thành.
Hỗ trợ tâm lý tự nguyện từ các chuyên gia
Trước mức độ nghiêm trọng của tổn thương tinh thần trong vụ lật tàu, một số chuyên gia tâm lý đã chủ động lên tiếng, kêu gọi cộng đồng quan tâm và sẵn sàng hỗ trợ. Nổi bật trong số đó là chuyên gia Nguyễn Hồng Bách, người đã công khai số điện thoại cá nhân trên mạng xã hội và cam kết tư vấn miễn phí cho các nạn nhân và gia đình.
“Một số người đã gọi đến tôi vì lo lắng người nhà của họ khó vượt qua cú sốc này” – anh Bách chia sẻ. Không chỉ là sự giúp đỡ về chuyên môn, mà còn là một hành động nhân văn, mang lại cho các nạn nhân cảm giác được lắng nghe, được đồng hành và không cô đơn giữa những ngày u tối nhất.
Sang chấn thứ cấp – Khi nỗi đau lan truyền
Nỗi đau sau thảm họa không chỉ dừng lại ở những người trực tiếp trải qua biến cố. Trong thời đại truyền thông phát triển mạnh mẽ, những người chứng kiến, đưa tin, hoặc chỉ đơn thuần là đọc, xem hình ảnh từ sự kiện cũng có thể bị ảnh hưởng sâu sắc về mặt tinh thần.
Hiện tượng này được các nhà tâm lý học gọi là sang chấn thứ cấp (secondary traumatic stress) — một dạng tổn thương tâm lý xuất hiện do sự đồng cảm gián tiếp với người gặp nạn, thông qua việc quan sát, tiếp nhận thông tin hoặc lắng nghe câu chuyện từ họ.
Nỗi đau qua cảm xúc và đồng cảm gián tiếp
Khi xem một bản tin về tai nạn, đọc lời kể của người sống sót hay nhìn thấy hình ảnh thi thể, con người dễ rơi vào trạng thái lo âu, mất ngủ, suy nghĩ tiêu cực hoặc cảm giác bất lực kéo dài. Dù không phải là nạn nhân trực tiếp, nhưng sự đồng cảm quá mức với nỗi đau người khác có thể khiến hệ thần kinh trải qua trạng thái khủng hoảng tương tự.
Đặc biệt, những người vốn đã nhạy cảm, từng trải qua biến cố hoặc có tiền sử rối loạn cảm xúc sẽ dễ bị tổn thương hơn. Trong bối cảnh mạng xã hội tràn ngập thông tin, các “cú đấm cảm xúc” từ thảm họa được lan truyền nhanh chóng và không hề có bộ lọc, khiến người tiếp nhận dễ rơi vào trạng thái tổn thương tâm lý mà họ không nhận ra.
Ảnh hưởng với phóng viên, cứu hộ, mạng xã hội
Sang chấn thứ cấp không chỉ xảy ra với người dân thường mà còn ảnh hưởng rõ nét đến các lực lượng chuyên trách. Phóng viên Nguyễn Trường Sơn – người trực tiếp đưa tin tại hiện trường vụ sạt lở ở làng Nủ (Lào Cai, năm 2024) – từng kể lại những ám ảnh khó quên: ánh mắt vô hồn của người chờ đợi, tiếng khóc nghẹn trong rừng đêm, và hình ảnh những thi thể được vớt lên từ bùn đất.
Anh cũng chứng kiến nhiều chiến sĩ trẻ trong đội cứu hộ lần đầu đối mặt với việc thu gom thi thể phân hủy, bị gãy xương, rách da — một số người đã nôn tại chỗ ngay sau nhiệm vụ. Những trải nghiệm này, dù là “nhiệm vụ công vụ”, nhưng vẫn để lại tổn thương sâu sắc về mặt tinh thần nếu không được giải tỏa kịp thời.
Ngoài ra, người dùng mạng xã hội – khi liên tục tiếp nhận, chia sẻ hoặc bình luận các hình ảnh bi thảm – cũng dễ rơi vào trạng thái kiệt sức cảm xúc (emotional burnout), mất cảm giác an toàn và hoài nghi về cuộc sống.
“Vết thương không có hình hài” – triệu chứng bệnh lý tâm thần giả thực thể
Một trong những biểu hiện đặc trưng của sang chấn thứ cấp là các triệu chứng tưởng chừng thuộc về thể chất, nhưng thực chất bắt nguồn từ tâm lý. Nhiều người cảm thấy đau ngực, khó thở, chóng mặt, đau đầu, ù tai hay nhịp tim bất thường — nhưng khi đi khám lại không tìm ra bệnh lý rõ ràng nào về mặt sinh học.
Các bác sĩ gọi đây là hiện tượng “giả thực thể” (somatoform disorder) – nơi tinh thần bị tổn thương nhưng biểu hiện qua cơ thể. Chỉ khi được tiếp cận với trị liệu tâm lý đúng cách, các triệu chứng mới dần thuyên giảm. Đây là lý do vì sao việc thấu hiểu và công nhận sức mạnh – cũng như sự mong manh – của tâm lý con người trong khủng hoảng là điều vô cùng quan trọng.
Khoảng trống hỗ trợ tâm lý sau thảm họa
Khi thảm họa xảy ra, việc cứu người, tìm kiếm nạn nhân hay khắc phục hậu quả vật chất luôn được ưu tiên hàng đầu — điều này là hoàn toàn đúng đắn. Tuy nhiên, sau khi cơn bão qua đi, những tổn thương tâm lý mới thực sự bắt đầu và kéo dài, đòi hỏi một hệ thống hỗ trợ tinh thần chuyên nghiệp, kịp thời.
Tại nhiều quốc gia, hỗ trợ tâm lý đã được tích hợp như một phần thiết yếu trong quy trình ứng phó thảm họa. Thế nhưng ở Việt Nam, hoạt động này vẫn đang ở giai đoạn manh nha, thiếu cơ chế rõ ràng và thường bị xếp sau những hạng mục “ưu tiên” khác.
So sánh với các mô hình quốc tế như Nga
Ở Nga, mô hình hỗ trợ tâm lý sau thảm họa đã được xây dựng bài bản và áp dụng nhiều năm. Ngay sau khi lực lượng cứu hộ được triển khai đến hiện trường, các bác sĩ và chuyên gia tâm lý cũng được điều động song song. Họ có mặt không chỉ để hỗ trợ những người bị thương hay thân nhân nạn nhân, mà còn giúp các nhân viên cứu hộ giảm tải căng thẳng, tránh rơi vào trạng thái sang chấn thứ cấp.
Nhờ vậy, việc can thiệp tâm lý được thực hiện ngay từ đầu, giúp ngăn chặn các rối loạn tâm thần có thể phát triển về sau, đồng thời tạo cảm giác an toàn và được lắng nghe cho những người vừa thoát chết trong gang tấc.
Tâm lý bị xem là điều “xa xỉ” trong ứng phó thảm họa
Tại Việt Nam, hỗ trợ tâm lý thường chỉ được nghĩ đến sau cùng — nếu có. Trong mắt nhiều nhà quản lý, tâm lý học vẫn là một lĩnh vực trừu tượng, khó đánh giá hiệu quả, và không mang tính “cấp bách” như cứu trợ vật chất. Do đó, rất hiếm khi chúng ta thấy các chuyên gia tâm lý được cử đi cùng đội cứu hộ, hay có mặt tại hiện trường trong những ngày đầu sau thảm họa.
Hệ quả là nhiều nạn nhân sống sót phải đơn độc vượt qua cơn khủng hoảng nội tâm, không có người dẫn dắt, không có nơi để trút bỏ nỗi đau. Họ sống tiếp, nhưng là một cuộc sống bị tổn thương, khép kín và dằn vặt trong im lặng.
Tổn thương tâm lý kéo dài ảnh hưởng đến “sức khỏe xã hội”
Khi những vết thương tâm lý không được điều trị, nó không chỉ là vấn đề của cá nhân mà còn âm thầm ảnh hưởng đến toàn bộ cộng đồng. Một xã hội mà người dân sống trong trạng thái lo âu, bất ổn tinh thần sẽ dần trở nên vô vọng, thiếu niềm tin, giảm hứng thú lao động và khả năng gắn kết.
Theo các chuyên gia, đây là biểu hiện của sự suy giảm “sức khỏe xã hội” – một khái niệm phản ánh tình trạng tinh thần tập thể của cộng đồng. Nếu không có sự đầu tư đúng mức vào hệ thống chăm sóc tâm lý, xã hội sẽ đối mặt với một thế hệ dễ tổn thương, hoài nghi và thiếu động lực phục hồi sau biến cố.
Cần một chiến lược hỗ trợ tinh thần toàn diện
Thảm họa thiên nhiên hay tai nạn tập thể không chỉ gây ra tổn thất về vật chất và sinh mạng, mà còn để lại di chứng nặng nề về mặt tinh thần. Đã đến lúc cần thay đổi cách nhìn nhận về vai trò của sức khỏe tâm thần trong công tác quản lý và ứng phó thảm họa.
Hỗ trợ tâm lý không nên chỉ dừng lại ở lòng tốt cá nhân hay thiện chí tạm thời. Nó cần được thiết lập như một phần thiết yếu, có hệ thống, có chiến lược rõ ràng, được thực hiện bởi đội ngũ chuyên môn được đào tạo bài bản và tích hợp vào quy trình cứu hộ – cứu nạn một cách chính thống.
Mô hình hai cấp độ trị liệu: nhóm và cá nhân
Theo các chuyên gia, để hỗ trợ hiệu quả các nạn nhân sau thảm họa, cần áp dụng mô hình trị liệu tâm lý hai cấp độ. Ở cấp độ đầu tiên là trị liệu nhóm, được thiết kế trong khoảng 8 đến 12 buổi, với mỗi nhóm từ 10–15 người. Phương pháp này giúp những người bị ảnh hưởng cùng chia sẻ câu chuyện, kết nối cảm xúc, và tìm thấy sự đồng cảm, từ đó giảm cảm giác đơn độc và hoài nghi cuộc sống.
Cấp độ thứ hai là trị liệu cá nhân chuyên sâu, dành cho những người có biểu hiện trầm cảm, rối loạn lo âu, mất ngủ kéo dài hoặc giảm sút chức năng lao động, học tập. Hình thức này cần sự tham gia của chuyên gia tâm lý giàu kinh nghiệm, với lộ trình trị liệu rõ ràng và lâu dài hơn.
Thời điểm “vàng” để can thiệp sau thảm họa
Một yếu tố quan trọng trong can thiệp tâm lý là lựa chọn đúng thời điểm. Theo thạc sĩ Nguyễn Hồng Bách, giai đoạn từ 10 đến 15 ngày sau thảm họa là “thời điểm vàng” để tiến hành hỗ trợ tâm lý. Đây là lúc nạn nhân vừa tạm thoát khỏi trạng thái sốc cấp tính, nhưng chưa rơi vào giai đoạn dồn nén dài hạn.
Việc can thiệp quá sớm có thể không hiệu quả vì người bị nạn còn trong trạng thái hoảng loạn, đóng kín. Nhưng nếu để quá lâu, các tổn thương sẽ lắng sâu và khó tiếp cận hơn. Do đó, các chương trình hỗ trợ cần được chuẩn bị kỹ càng để kịp thời triển khai trong khung thời gian hợp lý này.
Đề xuất xây dựng hệ thống chuyên nghiệp hóa hỗ trợ tâm lý
Để không lặp lại sự thiếu hụt hỗ trợ tâm thần sau mỗi thảm họa, Việt Nam cần thiết lập một chiến lược dài hạn và toàn diện. Trước hết là xây dựng hành lang pháp lý, trong đó công nhận chăm sóc tinh thần là yếu tố bắt buộc trong quản lý rủi ro thiên tai và khủng hoảng cộng đồng.
Đồng thời, cần đào tạo lực lượng chuyên trách về tâm lý ứng phó khẩn cấp, có khả năng tiếp cận hiện trường sớm, phối hợp chặt chẽ với đội cứu hộ và lực lượng y tế. Hình thức hỗ trợ nên kết hợp cả trực tiếp và trực tuyến (online – offline) để dễ dàng tiếp cận với các nhóm đối tượng khác nhau, kể cả người sống tại vùng sâu, vùng xa hoặc những người e ngại tiếp xúc trực tiếp.
Một hệ thống hỗ trợ tinh thần chuyên nghiệp không chỉ cứu giúp người bị tổn thương vượt qua khó khăn nhất thời, mà còn giúp họ phục hồi chức năng sống, lấy lại niềm tin, và đóng góp trở lại cho cộng đồng — điều tối quan trọng để xây dựng một xã hội bền vững sau khủng hoảng.
